Dưới sự phát triển đa dạng của các hoạt động thương mại, số lượng các tranh chấp phát sinh ngày càng lớn, khiến cho các phương thức giải quyết tranh chấp trực tiếp truyền thống khó có khả năng giải quyết được hết. Đặc biệt, trong bối cảnh đại dịch Covid-19 xảy ra trên toàn cầu, hạn chế khả năng di chuyển và thúc đẩy các phương thức làm việc mới, giải quyết tranh chấp trực tuyến (ODR) trở thành công cụ hữu dụng giúp các bên giải quyết những mâu thuẫn, bất đồng phát sinh trong quan hệ thương mại. Trong số các phương thức ODR, hòa giải trực tuyến là phương thức được nghiên cứu và sử dụng rộng rãi trong giải quyết tranh chấp thương mại, bao gồm cả các tranh chấp có yếu tố nước ngoài.
1. Định nghĩa về hòa giải trực tuyến
Theo Ethan Katsh và Janet Rifkin, hòa giải trực tuyến được định nghĩa là “một phương thức giải quyết tranh chấp mà ở đó tranh chấp giữa các bên được giải quyết một phần hoặc toàn bộ trực tuyến bởi một bên thứ ba là hòa giải viên nhằm đạt được một thỏa thuận chung.[1]” Như vậy, hòa giải trực tuyến vẫn mang đặc điểm cơ bản của phương thức hòa giải, chính là việc giải quyết tranh chấp giữa các bên thông qua một bên thứ ba. Tuy nhiên, khác với hòa giải truyền thống, một phần hoặc toàn bộ quy trình hòa giải sẽ được tiến hành thông qua cách thức trực tuyến. Do đó, sự phát triển của hòa giải trực tuyến gắn liền với sự phát triển và hiện đại hóa của các giải pháp công nghệ. Từ những nền tảng cho phép trao đổi email trong quá trình hòa giải, cho tới những nền tảng cho phép tiến hành hòa giải hoàn toàn trực tuyến, yếu tố công nghệ giúp hòa giải được thực hiện ngày càng dễ dàng hơn mà không làm mất đi bản chất của phương thức giải quyết tranh chấp này.[2]
2. Loại tranh chấp được giải quyết bằng hòa giải trực tuyến
Việc sử dụng các yếu tố công nghệ khiến hòa giải trực tuyến phù hợp với các tranh chấp giữa các bên không có khả năng, bị hạn chế khả năng hoặc không thích gặp gỡ trực tiếp[3]. Bên cạnh đó, hòa giải trực tuyến phù hợp với các tranh chấp mà ở đó quyền lực của các bên tranh chấp không có sự chênh lệch quá lớn. Hiện nay, hòa giải trực tuyến được sử dụng trong nhiều loại tranh chấp, như tranh chấp về mua bán hàng hóa, bảo hiểm, xây dựng, cho thuê mặt bằng, … Đặc biệt, hòa giải trực tuyến phổ biến trong thương mại điện tử (bao gồm TMĐT ở các hình thức B2C, C2C, B2B …) do thương nhân hoạt động TMĐT thường là các doanh nghiệp vừa và nhỏ.
3. Quy định pháp luật về hòa giải trực tuyến
3.1 Quy định pháp luật về dân sự, thương mại
Tại Việt Nam, các luật liên quan đến doanh nghiệp, thương mại, người tiêu dùng đã có những quy định khuyến khích các bên liên quan lựa chọn các phương thức ADR, trong đó có hòa giải, khi giải quyết tranh chấp[4]. Quy định của pháp luật dân sự không hạn chế phương thức xác lập giao dịch và giải quyết tranh chấp (bao gồm cả các phương thức trực tuyến).
Các văn bản Luật Giao dịch điện tử 2005, Luật Công nghệ thông tin 2006 và nhiều văn bản dưới luật đã góp phần tạo nền tảng pháp lý cho việc ứng dụng công nghệ trong giải quyết tranh chấp, trong đó có hòa giải trực tuyến. Luật Giao dịch điện tử 2005 đã đưa ra các quy định cụ thể về thông điệp điện tử, chữ ký điện tử, tạo ra cơ sở pháp lý cho việc sử dụng phương tiện điện tử trong giao dịch dân sự và kinh doanh thương mại. Các Nghị định 52/2013/NĐ-CP về TMĐT, Nghị định 130/2018/NĐ-CP về chữ ký số về dịch chứng thực chữ ký số, Nghị định 72/2013/NĐ-CP về quản lý, cung cấp, sử dụng dịch vụ Internet và cung cấp thông tin điện tử trên Internet cũng góp phần tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động giải quyết tranh chấp thương mại trực tuyến[5].
3.2 Quy định pháp luật về hòa giải thương mại
Hiện nay, Nghị định 22/2017/NĐ-CP về hòa giải thương mại là văn bản quy định cụ thể về hoạt động hòa giải thương mại. Theo Nghị định này, 03 nguyên tắc cần tuân thủ khi giải quyết tranh chấp bằng hòa giải bao gồm (i) tự nguyện và bình đẳng; (ii) giữ bí mật về vụ việc hòa giải và (iii) nội dung thỏa thuận hòa giải không vi phạm điều cấm của pháp luật, không trái đạo đức, xã hội, không nhằm trốn tránh nghĩa vụ, không xâm phạm quyền của bên thứ ba[6]. Các nguyên tắc này phù hợp với các điều kiện công nhận kết quả hòa giải thành ngoài tòa án theo Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 và các nguyên tắc thực hiện hòa giải để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng theo Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2010.
Về phương thức tiến hành hòa giải, Nghị định 22/2017/NĐ-CP không quy định cụ thể về hoạt động hòa giải trực tuyến và không hạn chế phương thức giao tiếp, liên lạc giữa các bên. Đồng thời, theo Nghị định này, các bên và hòa giải viên được quyền lựa chọn trình tự, thủ tục hòa giải, địa điểm, thời gian tiến hành hòa giải. Vì vậy, các bên và hòa giải viên được phép lựa chọn phương thức trực tuyến để tiến hành hòa giải, với điều kiện phải đảm bảo quy trình này tuân thủ 03 nguyên tắc được quy định tại Điều 4.
Sau khi tiến hành hòa giải trực tuyến, các bên cũng cần quan tâm tới các quy định liên quan đến văn bản về kết quả hòa giải thành. Theo Điều 15, khoản 3, văn bản về kết quả hòa giải thành phải có chữ ký của các bên và hòa giải viên thương mại. Đồng thời, các nguyên tắc quy định tại Điều 4 cũng có thể được Tòa án xem xét khi các bên yêu cầu công nhận kết quả hòa giải thành.
4. Cách thức tiến hành hòa giải trực tuyến
Hiện nay, nhiều mô hình hòa giải trực tuyến đã được các tổ chức cung cấp dịch vụ trực tuyến áp dụng. Tại Việt Nam, một số trung tâm hòa giải, trong đó có VICMC, đã phát triển các quy trình, thủ tục hòa giải trực tuyến. Các quy trình này được nghiên cứu, xây dựng nhằm đảm bảo tuân thủ các quy định pháp luật, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi để các bên tham gia hòa giải tranh chấp một cách an toàn, hiệu quả, tiết kiệm.
Quy trình hòa giải trực tuyến tại VICMC cũng áp dụng các biện pháp đặc biệt nhằm đảm bảo tính hợp pháp và loại trừ các rủi ro có khả năng phát sinh, bao gồm:
(i) Trước khi tiến hành hòa giải:
- Các bên tranh chấp xác nhận đồng ý việc thực hiện các phiên hòa giải trực tuyến với Ban Thư ký
- Các bên, hòa giải viên và VICMC cam kết bằng văn bản về việc không ghi lại âm thanh hoặc/và video, không chụp ảnh màn hình và không chia sẻ phiên hòa giải trực tuyến với bên nào khác khi chưa được các bên đồng ý
- Kiểm tra chất lượng kết nối Internet, camera và loa gắn với máy tính của các bên
- Thực hành phần mềm, hướng dẫn cụ thể và hỗ trợ riêng về mặt kĩ thuật với các bên
(ii) Trong quá trình tiến hành hòa giải:
- Sử dụng nền tảng trực tuyến an toàn, đáng tin cậy với mã hóa đầu cuối (end-to-end encryption), đảm bảo tính bảo mật và dễ dàng sử dụng
- Ban Thư ký hỗ trợ kỹ thuật trong suốt quá trình hòa giải (khi được yêu cầu)
(iii) Sau khi tiến hành hòa giải:
- Biên bản kết quả hòa giải được thể hiện dưới dạng văn bản với chữ ký của các bên và hòa giải viên
5. Một số lưu ý khi giải quyết tranh chấp bằng hòa giải trực tuyến
Hòa giải trực tuyến mang lại nhiều ưu điểm như tiết kiệm chi phí, thời gian; không chịu ảnh hưởng bởi khoảng cách địa lý; linh hoạt … Tuy nhiên, phương thức này cũng có một số nhược điểm nhất định gây ảnh hưởng đến hiệu quả của việc hòa giải. Vì vậy, trước khi lựa chọn hòa giải trực tuyến để giải quyết tranh chấp, các doanh nghiệp cần lưu ý cân nhắc một số vấn đề sau:
(i) Tranh chấp hiện tại có phù hợp để giải quyết bằng hòa giải trực tuyến hay không?
(ii) (Các) bên còn lại trong tranh chấp có chấp thuận tham gia hòa giải trực tuyến không?
(iii) Internet và thiết bị của các bên có đảm bảo việc tham gia hòa giải trực tuyến không?
(iv) Các bên có gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng Internet, các thiết bị và các nền tảng trực tuyến không?
(v) Quy trình hòa giải trực tuyến có áp dụng các biện pháp nhằm bảo mật thông tin và hỗ trợ kỹ thuật một cách kịp thời không?
[1] Ethan Katsh & Janet Rifkin, Online Dispute Resolution: Resolving Conflict in Cyberspace, Wiley, 2001
[2] Nguyễn Ngọc Hà, Nghiên cứu tổng quan về phương thức hòa giải trực tuyến trong giải quyết tranh chấp thương mại có yếu tố nước ngoài, Tham luận tại Hội thảo “Thực trạng pháp luật, thực tiễn áp dụng hiện nay về giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài, hòa giải trực tuyến”, 2021
[3] Pablo Cortes, Online Dispute Resolution for Consumers in the European Union, Routledge, 2011
[4] Bộ luật Dân sự 2015, Điều 7, Điều 608, Điều 683; Luật Thương mại 2005, Điều 318; Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, Điều 30 đến Điều 40
[5] Nguyễn Hưng Quang, Một số vấn đề thực tiễn khi áp dụng cơ chế GQTC thương mại có yếu tố nước ngoài bằng trọng tài, hòa giải trực tuyến tại Việt Nam, Tham luận tại Hội thảo “Thực trạng pháp luật, thực tiễn áp dụng hiện nay về giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài, hòa giải trực tuyến”, 2021
[6] Nghị định 22/2017/NĐ-CP về hòa giải thương mại, Điều 4
Xem các bài viết khác tại: https://vicmc.vn/tri-thuc/
Ban Thư ký VICMC
