c. Chất lượng của quy trình tố tụng

Chỉ số chất lượng của các quy trình tư pháp là chỉ số đánh giá tổng hợp của cấu trúc tòa án và thủ tục tố tụng, quản lý vụ án, tòa án tự động và giải quyết tranh chấp theo phương thức tự chọn. Singapore và Úc cùng nhau dẫn đầu trong chỉ số chất lượng của quy trình tố tụng (15.5 trên 18 điểm). Việt Nam và Nhật Bản là hai nước có chất lượng của quy trình tố tụng thấp nhất trong các quốc gia CPTPP (7.5 trên 18 điểm) (xem Hình 4).

Chỉ số ”Cấu trúc tòa án và thủ tục tố tụng” đánh giá năm vấn đề của hệ thống tòa án: (i) tòa án thương mại chuyên biệt; (ii) tòa án cho những tranh chấp có giá trị nhỏ và/hoặc thủ tục rút gọn giải quyết tranh chấp có giá trị nhỏ; (iii) tài sản lưu động của bị đơn bị phong toả trước khi xét xử; (iv) các vụ việc mới phải được phân công ngẫu nhiên và thông qua hệ thống tự động cho các thẩm phán; và (v) lời khai của phụ nữ trước tòa có trọng lượng bằng chứng giống như lời khai của đàn ông. Việt Nam đạt 03 trên 05 điểm cho chỉ số Cấu trúc tòa án và thủ tục tố tụng, ngang bằng với bốn nước khác và có điểm thấp nhất so với các thành viên CPTPP khác. Như đã phân tích ở trên, Việt Nam không có cơ chế để giải quyết những tranh chấp có giá trị nhỏ. Ngoài ra, các vụ việc mới được phân công ngẫu nhiên cho các thẩm phán chưa được triệt để mà vẫn còn có những điều kiện nhất định và chưa rõ ràng dẫn đến quá trình này vẫn còn mất nhiều thời gian và khó có thể đoán định[1].

Đối với chỉ số “Quản lý vụ án”, chỉ số này đánh giá sáu vấn đề của hệ thống quản lý hồ sơ tòa án, bao gồm: (i) quy định thời hạn trong quá trình tố tụng; (ii) Quy định về đình chỉ, tạm đình chỉ giải quyết vụ án và tiếp tục lại thủ tục tố tụng; (iii) Có biện pháp đánh giá hoạt động tố tụng; (iv) cho phép thỏa thuận giữa các bên trước khi xét xử; (v) có hệ thống quản lý vụ án điện tử cho thẩm phán; và (vi) có hệ thống quản lý vụ án điện tử cho luật sư. Việt Nam chỉ đạt 01 trên 06 điểm ở chỉ số này nhờ có quy định về các thời hạn trong quá trình tố tụng trong khi đó phần lớn các nước thành viên CPTPP còn lại đều đạt số điểm khá cao ở chỉ số Quản lý vụ án (từ 02 đến 5.5 trên 06 điểm), trừ Nhật Bản có điểm tương đương với Việt Nam.

Đối với chỉ số “Tòa án tự động” đánh giá bốn vấn đề : (i) cho phép nộp đơn khởi kiện bằng phương thức điện tử; (ii) có hệ thống xử lý đơn trực tuyến, điện tử; (iii) án phí có thể được thanh toán bằng phương thức điện tử; và (iv) bản án được công bố rộng rãi. Việt Nam xếp hạng 8 trong các thành viên CPTPP với 01 điểm (công khai các bản án trong các vụ việc thương mại ở tất cả các các cấp toà án trực tuyến). Đây cũng là cải cách gần đây nhất của Việt Nam được ghi nhận trong BCMTKD 2019. Đối với các thành viên CPTPP khác, chỉ có Peru là không có tòa án tự động. Tuy nhiên Việt Nam có điểm số thấp về “Toà án tự động” so với các thành viên CTTPP khác nhưng tương đương với là Nhật Bản và cao hơn Mexico.

Trong những năm gần đây, nhiều quốc gia trong CPTPP đã tiến hành cải cách về hai chỉ số “Quản lý vụ án” và “Tòa án tự động” thông qua tập trung một số vấn đề cụ thể, như có biện pháp đánh giá hoạt động tố tụng (Brunei), xây dựng hệ thống quản lý vụ án điện tử (Brunei), hệ thống nộp đơn kiện bằng phương thức điện tử (Brunei, Canada, Chile, Malaysia), ra mắt nền tảng cho phép thanh toán án phí bằng phương thức điện tử (Brunei, Canada), hệ thống tố tụng điện tử (Singapore)…

Cuối cùng, chỉ số “Giải quyết tranh chấp theo phương thức lựa chọn” đánh giá hai vấn đề: (i) có quy định pháp luật về trọng tài thương, mọi tranh chấp đều có thể được đưa ra trọng tài và các điều khoản trọng tài hợp lệ thường được thi hành bởi tòa án; và (ii) có hòa giải tự nguyện và/hoặc hòa giải là một phương thức được công nhận để giải quyết các tranh chấp thương mại, được pháp luật quy định và có các khuyến khích tài chính cho các bên cố gắng hòa giải. Các thành viên CPTPP có điểm số khá tương đương nhau, từ 2 đến 2.5 điểm (trừ Chile chỉ đạt 1.5 điểm do không có dữ liệu ghi nhận phương thức hòa giải). Chỉ số này của Việt Nam rất cao (2.5 trên 3 điểm), cùng sáu nước thành viên khác có điểm cao. Tiêu chí duy nhất khiến Việt Nam chưa đạt điểm tối đa là biện pháp khuyến khích tài chính cho các bên cố gắng hòa giải (như hoàn trả phí nộp đơn tòa án, thuế thu nhập,.. nếu hòa giải thành công).[2] Vấn đề này thì tất cả các thành viên còn lại trong CPTPP đều chưa đáp ứng. Tuy nhiên, chất lượng của hoạt động giải quyết tranh chấp theo phương thức lựa chọn ở các thành viên CTTPP là khác nhau (phân tích cụ thể tại Mục 2 trong bài viết sau).

d. So sánh cải cách Toà án giữa các thành viên CPTPP

Để thúc đẩy phát triển kinh tế, quốc gia cần chú ý tới việc nâng cao chất lượng hoạt động tư pháp để thúc đẩy hoạt động đầu tư và thương mại^[3]. Các thành viên CPTPP cũng có nhiều những thay đổi hệ thống toà án và các thể chế liên quan đến việc bảo đảm thực thi hợp đồng trong 10 năm qua (xem Hình 5).

Trong những năm gần đây, Brunei tập trung cải thiện hai chỉ số. Thứ nhất là chỉ số “Quản lý vụ án” bằng cách công bố các báo cáo đo lường hiệu suất[4], triển khai hệ thống quản lý hồ sơ điện tử để các thẩm phán và luật sư sử dụng[5]. Thứ hai là chỉ số “Tòa án tự động” thông qua các nền tảng, hệ thống cho phép nộp đơn và thanh toán án phí theo phương thức điện tử[6]. Kết quả là hai chỉ số này của Brunei đều khá cao và nằm trong nhóm 05 nước thành viên CPTPP có điểm số cao nhất.

Canada đã có hai lần cải cách chỉ số Thực thi hợp đồng (cụ thể là chỉ số “Tòa án tự động”). Lần đầu vào những năm 2009-2010, Canada đã mở rộng quy trình nộp tài liệu điện tử và đơn giản hóa thủ tục hành chính tư pháp[7]. Gần mười năm sau đó, Canada lại phát triển một hệ thống điện tử cho phép nộp đơn khởi kiện và thanh toán án phí.[8] Theo BCMTKD 2020, Canada đã vươn lên vị trí thứ ba trong bảng xếp hạng chỉ số Tòa án tự động của các nước CPTPP. Tuy nhiên, do các chỉ số khác không được cải thiện nên điểm số và xếp hạng Thực thi Hợp đồng của Canada xếp cuối cùng trong CPTPP.

Chile chỉ có một lần cải cách chỉ số Thực thi Hợp đồng thông qua tăng chỉ số “Tòa án tự động” (ra mắt hệ thống điện tử cho phép nộp đơn khởi kiện theo phương thức điện tử) vào năm 2018/19.[9]

Malaysia đã sớm quan tâm đến việc cải thiện chỉ số “Tòa án tự động” và cho phép nộp đơn khởi kiện bằng phương pháp điện tử từ năm 2010/11.[10] Trước đó, Malaysia còn tiến hành một loạt chương trình cải cách chỉ số “Quản lý vụ án” (tăng số lượng nhân viên tòa án, áp dụng nghiêm ngặt thời hạn xử lý tài liệu) và chỉ số ”Cấu trúc tòa án và thủ tục tố tụng” (tổ chức lại tòa án thương mại để cho phép giải quyết nhanh hơn các vấn đề mang tính đối thoại).[11] Malaysia là một ví dụ điển hình về các hoạt động cải cách tư pháp và hành chính. Những cải cách này đã rút ngắn thời gian giải quyết tranh chấp trong vòng 10 (mười) năm (2007-2018) từ 600 ngày xuống còn 425 ngày (xem Hình 2). Cùng với những cải cách khác, thứ hạng về Giải quyết tranh chấp hợp đồng của Malaysia hiện nay xếp thứ 42 (cao hơn Việt Nam đang xếp thứ 68)[12].

Mặc dù tiến hành rất nhiều chính sách cải thiện môi trường kinh doanh song đối với lĩnh vực Thực thi Hợp đồng, Mexico chỉ năng cao chỉ số ”Cấu trúc tòa án và thủ tục tố tụng” một lần vào năm 2012/13 nhờ việc xây dựng các tòa án cho tranh chấp nhỏ, với thủ tục tố tụng miệng, có thể xét xử cả các vụ việc dân sự và thương mại.[13]

Trước năm 2015, New Zealand đã hai lần cải thiện chỉ số Thực thi Hợp đồng (cụ thể là “Quản lý vụ án”) nhờ ban hành các quy tắc mới của tòa án quận[14] và cải thiện hệ thống quản lý hồ sơ[15]. Tuy nhiên, New Zealand lại có bước lùi lớn ở chỉ số ”Cấu trúc tòa án và thủ tục tố tụng” khi đình chỉ việc đưa các vụ kiện thương mại mới ra Tòa án cấp cao New Zealand trong quá trình thành lập Hội đồng xét xử thương mại mới.[16] Đây là thành viên CPTPP duy nhất có cải cách gây khó khăn cho việc thực thi hợp đồng ở nước mình theo dữ liệu BCMTKD các năm.

Bắt đầu từ năm 2008/09, Peru đặt ra thời hạn nộp bằng chứng, thủ tục kháng cáo và cho phép công bố gửi thông báo tư pháp điện tử thay vì xuất bản trên công báo.[17] Đây là cải cách về “Quản lý vụ án” duy nhất của Peru được BCMTKD ghi nhận. Ngoài ra, Peru còn đặt ra yêu cầu tuyển chọn thẩm phán trong các toà thương mại là người phải có các kiến thức chuyên sâu về luật kinh doanh, tài chính và thị trường vốn[18].

Trong số các thành viên CPTPP, Singapore có thể coi là nền kinh tế dẫn đầu trong thực thi hợp đồng nói chung và giải quyết tranh chấp nói riêng. Trước đó, Singapore đã triển khai một hệ thống tố tụng điện tử mới nhằm hợp lý hóa các thủ tục tố tụng.[19]

Năm 2017, Việt Nam đã có nhiều cải cách tốt giúp việc thực thi hợp đồng trở nên dễ dàng hơn thông qua áp dụng Bộ luật Tố tụng Dân sự mới và ban hành Nghị định 22/2017/NĐ-CP về Hòa giải thương mại.[20] Tuy chưa tham gia ký kết song Việt Nam đã cử đại diện tham gia các phiên đàm phán Công ước Singapore về Hòa giải với tư cách quan sát viên. Nhiều hội thảo và nghiên cứu về khả năng Việt Nam gia nhập Công ước Singapore về Hòa giải đã được các cơ quan nhà nước liên quan tổ chức. Gần đây, Việt Nam tiếp tục tiến hành cải cách chỉ số “Tòa án tự động” bằng cách công khai các bản án thương mại ở tất cả các cấp trên mạng.[21]

Có thể nhận thấy, các nước thành viên CPTPP chủ yếu quan tâm đến việc cải thiện chỉ số “Tòa án tự động” và “Quản lý vụ án”. Hầu hết các cải cách đều theo hướng đơn giản hóa, tự động hóa thủ tục tố tụng. Nhật Bản và Úc không ghi nhận bất kỳ cải cách nào liên quan đến Thực thi Hợp đồng theo báo cáo các năm của BCMTKD.[22] Tuy nhiên, hai nước này vẫn có chỉ số Thực thi Hợp đồng khá cao (đặc biệt là Úc đứng thứ sáu trong 190 nền kinh tế được khảo sát ở BCMTKD 2020). 

(Còn tiếp)

Xem Phần I bài viết tại đây

*Tác giả bài viết:

Ls. Nguyễn Hưng Quang

Chủ tịch Trung tâm hoà giải thương mại quốc tế Việt Nam (VICMC)

Nguyễn Trần Lan Hương

Thành viên Ban Thư ký Chủ tịch Trung tâm hoà giải thương mại quốc tế Việt Nam (VICMC)

[1] Nguyễn Hưng Quang – Trần Văn Độ, Báo cáo phân tích so sánh cơ chế đảm bảo liêm chính tư pháp để thúc đẩy kinh doanh tại một số nước và bài học cho Việt Nam, Ban Nội Chính Trung Ương – Chính Phủ Vương Quốc Anh – Chương trình Phát triển Liên hiệp Quốc, tr. 70-71, 2020.

[2] The World Bank Group, Doing Business 2020: Economy Profile Vietnam, tr. 55,2019.

[3] Montesquieu đề cập đến trong cuốn “Tinh thần luật pháp” (the Spirit of Law) và Adam Smith trong cuốn “Tìm hiểu về bản chất và nguồn gốc của cải của các quốc gia” (An inquiry into the Nature and Causes of the Weath of Nations).

[4] The World Bank Group, Doing Business 2020, 2019.

[5] The World Bank Group, Doing Business 2018, 2017.

[6] The World Bank Group, Doing Business 2017, 2016.

[7] The World Bank Group, Doing Business 2011, 2010.

[8] The World Bank Group, Doing Business 2019, 2018.

[9] The World Bank Group, Doing Business 2019, 2018.

[10] The World Bank Group, Doing Business 2012, 2011.

[11] The World Bank Group, Doing Business 2010, 2009.

[12] Nguyễn Hưng Quang, Nhu cầu của doanh nghiệp đối với hoạt động của Toà án nhằm bảo đảm thực thi hợp đồng tại Việt Nam, tr. 6, USAID – Dự án Dự án Quản trị Nhà nước nhằm Tăng trưởng Toàn diện, 2018.

[13] The World Bank Group, Doing Business 2014, 2013.

[14] The World Bank Group, Doing Business 2011, 2010.

[15] The World Bank Group, Doing Business 2014, 2013.

[16] The World Bank Group, Doing Business 2018, 2017.

[17] The World Bank Group, Doing Business 2010, 2009.

[18] The World Bank Group, Doing Business 2019: Enforcing Contracts and Resolving Insolvency: Training and efficiency in the judicial system, tr. 55, 2018.

[19] The World Bank Group, Doing Business 2015, 2014. 

[20] The World Bank Group, Doing Business 2018, 2017. 

[21] The World Bank Group, Doing Business 2019, 2018. 

[22] The World Bank Group, Doing Business 2020: Economy Profile Japan, tr. 116,2019; The World Bank Group, Doing Business 2020: Economy Profile Australia, tr. 66, 2019.