3.4 Vai trò của các bên thúc đẩy tiếp cận công lý với giải quyết tranh chấp trực tuyến

3.4.1 Nhà nước

Nhà nước có vai trò, thứ nhất, hoàn thiện khung pháp luật về ODR và các lĩnh vực liên quan. Thứ hai, xây dựng hệ thống tư pháp, trung tâm dữ liệu, an ninh mạng quốc gia. Thứ ba, tuyên truyền và ban hành các chính sách khuyến khích sử dụng ODR.

Về khung pháp luật, hệ thống pháp luật liên quan đến ODR của Việt Nam hiện nay quy định ở nhiều văn bản khác nhau và nhiều nội dung chưa được điều chỉnh liên quan đến quyền con người, khoa học công nghệ, TMĐT, tố tụng tư pháp trực tuyến, gồm chứng cứ điện tử, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của các chủ thể tiến hành tố tụng điện tử…[1].

Nghị quyết số 17/NQ-CP ngày 07/03/2019 của Chính phủ đã đặt ra những mục tiêu chung như xây dựng, hoàn thiện thể chế; xây dựng nền tảng công nghệ; xây dựng Chính phủ điện tử kết hợp giữa ứng dụng công nghệ thông tin và cải cách hành chính, bảo đảm an toàn thông tin, an ninh mạng, an ninh quốc gia, bảo vệ thông tin cá nhân. Cơ chế ODR cũng cần được xây dựng kế hoạch chương trình hành động toàn diện, tạo cơ sở pháp lý và thúc đẩy sự phát triển các cơ chế ODR ở Việt Nam.

Về hệ thống tư pháp, trung tâm dữ liệu, an ninh mạng quốc gia, Nghị quyết số 17/NQ-CP ngày 07/03/2019 của Chính phủ đã đề cập nhiều đến việc phát triển Cổng Dịch vụ công quốc gia, Hệ thống tham vấn chính sách, văn bản quy phạm pháp luật, Hệ thống thông tin tiếp nhận, trả lời phản ánh, kiến nghị của người dân, doanh nghiệp… Trên thị trường, các công nghệ kể trên phần lớn được phát triển bởi các doanh nghiệp tư nhân và nhóm cá nhân trong và ngoài nước. Các hệ thống được yêu cầu phải bảo đảm an toàn thông tin, an ninh mạng và bảo vệ thông tin cá nhân. Các trang thông tin, hệ thống phần mềm đều phải tuân thủ các tiêu chuẩn, công nghệ hỗ trợ người khuyết tật tiếp cận, sử dụng sản phẩm, dịch vụ thông tin và truyền thông theo Thông tư số 26/2020/TT-BTTTT.

Về công tác tuyên truyền và ban hành các chính sách khuyến khích sử dụng ODR, đối với một cơ chế vẫn còn khá mới ở Việt Nam như ODR, những chính sách khuyến khích dành cho các tổ chức cung cấp dịch vụ ODR, người dân, doanh nghiệp sử dụng ODR là cần thiết để tạo thói quen của người dùng và xây dựng thị trường. Hiện nay, Việt Nam đã xuất hiện một số trung tâm hòa giải, trung tâm trọng tài có cung cấp dịch vụ ODR như đã phân tích. TANDTC cũng bắt đầu triển khai đề án tòa án điện tử với những kết quả bước đầu, như phiên tòa trực tuyến, cổng thông tin điện tử của tòa án… Cơ quan nhà nước ở các ngành và các cấp cần phối hợp đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến kiến thức để người dân hiểu và thực thi quyền của mình tốt hơn khi tham gia vào các phương thức ODR.

3.4.2 Doanh nghiệp

Các doanh nghiệp phát triển nền tảng, doanh nghiệp vận hành sàn TMĐT hay doanh nghiệp tham gia bán hàng, cung cấp dịch vụ trực tuyến có vai trò trong việc cung cấp dịch vụ an toàn, hiệu quả và công bằng. Thông thường, các doanh nghiệp sẽ thực hiện chính sách đối xử bình đẳng với tất cả khách hàng. Nhưng như đã phân tích ở trên, doanh nghiệp cần chú ý tới các giải pháp hỗ trợ thêm cho nhóm dễ bị tổn thương thực hiện khả năng tiếp cận công lý của mình, như giao dịch điện tử thân thiện với người khuyết tật (người mất thị giác, thính giác…), người dân tộc thiểu số, người dân ở vùng sâu vùng xa. Các giao dịch điện tử này không chỉ giới hạn về giao dịch TMĐT mà cần bao gồm cả các hoạt động ODR.

Bên cạnh việc xây dựng các giải pháp về công nghệ, các doanh nghiệp hoạt động TMĐT cần tuân thủ đúng các quy định pháp luật về hoạt động TMĐT và thể hiện thiện chí GQTC (có cách thức liên hệ phản hồi/khiếu nại, thông báo từ tổ chức GQTC…).

3.4.3 Luật sư

Luật sư là một trong những chủ thể có thể hỗ trợ cho khách hàng giải quyết tranh chấp và thủ tục pháp lý theo phương thức ODR, đặc biệt là hỗ trợ nhóm dễ bị tổn thương thực hiện quyền tiếp cận công lý. Hiện nay ở Việt Nam chưa có các ứng dụng điện tử dành cho luật sư có thể tối ưu hoá hoạt động hành nghề của mình. Hệ thống Toà án điện tử do TANDTC phát triển cũng chưa có các ứng dụng hoặc cửa sổ dành riêng cho các luật sư có thể tham gia như ở các quốc gia khác[2]. Thực tiễn này chưa tạo điều kiện thuận lợi để luật sư Việt Nam có thể thực hiện được tốt hơn vai trò hỗ trợ người dân trong việc tiếp cận công lý qua thủ tục tố tụng điện tử của toà án.

3.4.4 Các đơn vị cung cấp dịch vụ ODR ngoài hệ thống toà án

Các trung tâm hoà giải, trung tâm trọng tài hay các đơn vị cung cấp công nghệ hỗ trợ giải quyết khiếu nại trong hoạt động TMĐT có vai trò trong việc cung cấp dịch vụ an toàn, bảo mật, hiệu quả và công bằng cho các bên tham gia. Các đơn vị này cần có những giải pháp về công nghệ cũng như là phương án thực hiện trên thực tế để hỗ trợ cho đương sự, đặc biệt là nhóm dễ bị tổn thương, thực hiện quyền tiếp cận công lý của mình khi tham gia giải quyết tranh chấp bằng phương thức ODR, như phần mềm, giao diện thân thiện với người khuyết tật, người dân tộc thiểu số và các đối tượng thuộc nhóm dễ bị tổn thương khác. Thủ tục và điều kiện tham gia vào quá trình giải quyết tranh chấp cần đơn giản, dễ tiếp cận và với mức chi phí thấp.

4. Kết luận

ODR cần phải phù hợp với xu hướng phát triển TMĐT toàn cầu và Việt Nam. Ngược lại, hoạt động TMĐT muốn phát triển mạnh mẽ và có chiều sâu thì cần phải có sự phát triển tương ứng của ODR.

Vấn đề đặt ra khi xây dựng ODR là cần phải chú ý tới việc bảo đảm quyền tiếp cận công lý của người dân, đặc biệt là nhóm dễ bị tổn thương. Yêu cầu này không chỉ đặt ra đối với các thiết chế tư pháp Nhà nước mà còn đặt ra đối với các thiết chế giải quyết tranh chấp ngoài nhà nước (trọng tài, hoà giải), doanh nghiệp vận hành sàn TMĐT, doanh nghiệp tham gia vào hoạt động cung ứng hàng hoá, dịch vụ bằng phương thức trực tuyến, và đội ngũ luật sư. Đáp ứng được yêu cầu này thì hoạt động TMĐT của Việt Nam sẽ phát triển, không chỉ thu hút người mua là Chính phủ Việt Nam và doanh nghiệp Việt Nam mà còn thu hút các chủ thể từ quốc gia khác. Những yếu tố này sẽ đóng góp cho công cuộc chuyển đổi số quốc gia, phát huy được ưu việt của Cách mạng Công nghiệp 4.0 cho tất cả mọi người và không bỏ lại ai ở phía sau./.

Hết.

*Bài viết được xuất bản trong Tạp chí Quản lý và Kinh tế quốc tế, số 149 (09/2022)

*Tác giả bài viết:

Ls. Nguyễn Hưng Quang

Chủ tịch Trung tâm hoà giải thương mại quốc tế Việt Nam (VICMC)

Nguyễn Trần Lan Hương

Thành viên Ban Thư ký Chủ tịch Trung tâm hoà giải thương mại quốc tế Việt Nam (VICMC)

Nguyễn Hải Giang

Thành viên Ban Thư ký Chủ tịch Trung tâm hoà giải thương mại quốc tế Việt Nam (VICMC)

Ban Thư ký

[1] Bình, N.H. (2022), “Xây dựng Toà án điện tử – một nhiệm vụ quan trọng của chiến lược cải cách tư pháp”, https://tapchitoaan.vn/bai-viet/phap-luat/xay-dung-toa-an-dien-tu-mot-nhiem-vu-quan-trong-cua-chien-luoc-cai-cach-tu-phap5767.html, truy cập ngày 04/04/2022.

[2] Quang, N.H. (2020), Báo cáo Những thực tiễn tốt về thực hiện thủ tục hành chính tư pháp nhằm tăng cường tính liêm chính của Toà án, UNDP & TANDTC.