Hòa giải từ lâu đã được công nhận là một phương thức quan trọng để giải quyết tranh chấp một cách thiện chí ở nhiều quốc gia, dân tộc, thậm chí được ghi nhận tại Điều 33 của Hiến chương Liên Hợp Quốc. Trung Quốc đã khởi xướng và công bố kế hoạch thành lập Tổ chức Hòa giải Quốc tế (IOMed) vào ngày 21/10/2022. Sau gần 03 năm chuẩn bị cho việc thành lập, Lễ ký Công ước Tổ chức Hòa giải Quốc tế (IOMed) đã được tổ chức tại Hồng Kông vào ngày 31/5/2025, với 33 quốc gia và vùng lãnh thổ tham gia ký kết và trở thành các thành viên sáng lập của tổ chức. Đây là tổ chức liên chính phủ đầu tiên trên thế giới về hòa giải, với sứ mệnh “thúc đẩy và tạo điều kiện cho việc giải quyết hòa bình các tranh chấp quốc tế, đồng thời tăng cường quan hệ hữu nghị và hợp tác giữa các quốc gia thông qua hòa giải.”

IOMed được thiết kế theo hướng mở và bao trùm cho tất cả các quốc gia và tổ chức hội nhập khu vực; những quốc gia đã ký hoặc tán thành Tuyên bố chung về việc thành lập IOMed sẽ trở thành thành viên sáng lập nếu chấp nhận bị ràng buộc bởi Công ước trong vòng năm năm kể từ khi Công ước có hiệu lực, trong khi các quốc gia khác có hai năm để thực hiện thủ tục này.

IOMed là một tổ chức có tư cách pháp nhân, bao gồm quyền: (a) ký kết hợp đồng; (b) mua, sở hữu và chuyển nhượng tài sản động sản và bất động sản; (c) tham gia tố tụng với tư cách nguyên đơn hoặc bị đơn; và (d) thực hiện các hành vi cần thiết để hoàn thành các mục tiêu và chức năng của tổ chức. Bộ máy của IOMed gồm ba ban chính: (1) Hội đồng Quản lý (Governing Council), bao gồm đại diện từ tất cả các quốc gia thành viên. (2) Ban Thư ký (Secretariat), do Tổng Thư ký đứng đầu, chịu trách nhiệm điều hành hoạt động thường xuyên, đại diện pháp lý của IOMed và quản lý công tác nhân sự, phối hợp liên cơ quan nhằm bảo đảm việc thực thi Công ước. (3) Đại hội Hòa giải viên (Panels of Mediators), cơ quan chuyên môn chịu trách nhiệm chỉ định hòa giải viên phù hợp cho từng vụ việc. IOMed thiết lập hai loại hội đồng: một dành cho hòa giải giữa các quốc gia; và một dành cho tranh chấp thương mại hoặc đầu tư quốc tế giữa các chủ thể ở khu vực tư hoặc giữa nhà nước và nhà đầu tư. Bên cạnh đó, IOMed có thể thành lập các cơ quan phụ trợ hoặc tư vấn nhằm hỗ trợ thực hiện nhiệm vụ chuyên môn.

Phạm vi hoạt động của IOMed bao gồm: (1) tranh chấp giữa các quốc gia, (2) tranh chấp giữa một quốc gia với công dân của quốc gia khác, và (3) tranh chấp thương mại hoặc đầu tư quốc tế giữa các bên tư nhân.

Một câu hỏi đặt ra là liệu Công ước IOMed có cung cấp cơ chế thi hành thỏa thuận hòa giải tương tự, chồng lấn hay xung đột với Công ước của Liên hợp quốc về thỏa thuận quốc tế giải quyết tranh chấp thông qua hòa giải (Công ước Singapore) hay không?

Kể từ khi có hiệu lực vào ngày 12 tháng 9 năm 2020, Công ước Singapore đã thiết lập một khuôn khổ thống nhất và hiệu quả cho việc công nhận và thi hành các thỏa thuận hòa giải quốc tế. Với 58 quốc gia ký kết và 18 quốc gia phê chuẩn tính đến ngày 3 tháng 7 năm 2025, Công ước Singapore trở thành nền tảng pháp lý quan trọng, cho phép các thỏa thuận hòa giải thương mại quốc tế được thi hành trực tiếp tại các quốc gia thành viên.

Xét về bản chất, Công ước IOMed và Công ước Singapore hướng đến hai mục tiêu hoàn toàn khác nhau. IOMed thiết lập một tổ chức liên chính phủ chuyên trách hòa giải, vận hành toàn bộ quy trình giải quyết tranh chấp quốc tế bằng hòa giải — từ thúc đẩy hoà giải, lựa chọn hòa giải viên, tổ chức các phiên hòa giải cho đến ghi nhận kết quả hoà giải cuối cùng. Trong khi đó, Công ước Singapore không điều chỉnh quy trình hòa giải mà phạm vi của Công ước chỉ giới hạn ở việc bảo đảm rằng thỏa thuận hòa giải quốc tế mà các bên đã đạt được trở nên ràng buộc, có thể được công nhận và thi hành tại các quốc gia thành viên. Công ước Singapore cung cấp một khuôn khổ thống nhất và hiệu quả để thi hành và “viện dẫn” (theo khoản 2 Điều 3) các thỏa thuận hòa giải quốc tế. Nói cách khác, nếu Công ước Singapore đóng vai trò như một “cơ chế thực thi” nhằm bảo vệ kết quả hòa giải, thì Công ước IOMed đóng góp bằng cách thiết lập cơ sở thể chế và thủ tục cần thiết cho quá trình hòa giải. Công ước IOMed là một “cơ chế toàn diện” về giải quyết tranh chấp bằng hòa giải, với mục tiêu thúc đẩy và tạo điều kiện cho việc giải quyết hòa bình các tranh chấp quốc tế cũng như phát triển quan hệ hữu nghị và hợp tác giữa các quốc gia.

Về việc thi hành thỏa thuận hòa giải, một đặc điểm nổi bật của Công ước IOMed nằm ở cách tiếp cận đối với hiệu lực pháp lý và khả năng thi hành của kết quả hòa giải. Điều 40 và 41 của Công ước IOMed xác nhận rằng thỏa thuận hòa giải đạt được từ quá trình hòa giải do Công ước  IOMed hỗ trợ vừa mang tính ràng buộc, vừa có thể được thi hành trong hệ thống pháp luật quốc gia của các Quốc gia thành viên. Mô hình giải quyết tranh chấp dựa trên sự đồng thuận nhưng vẫn có giá trị ràng buộc về mặt pháp lý này có sự tương đồng và bổ trợ với Công ước Singapore, thay vì chồng lần hay xung đột. Công ước Singapore củng cố quyền tự chủ của các bên và yêu cầu việc thực hiện thiện chí các thỏa thuận hòa giải; cũng như trao cho tòa án các quốc gia thành viên có nghĩa vụ công nhận và thi hành các thỏa thuận hòa giải thương mại quốc tế nếu đáp ứng yêu cầu của Công ước.

Sự kết hợp giữa hai công cụ này được đánh giá là củng cố nền tảng pháp lý, tăng cường tính khả thi trên thực tế của hòa giải xuyên biên giới, qua đó nâng cao mức độ chính danh của phương thức này trong các tranh chấp thương mại quốc tế phức tạp.

Hiện nay, Việt Nam chưa tham gia Công ước IOMed. Trong thời gian tới, VICMC sẽ tiếp tục có các hoạt động nghiên cứu, đánh giá về sự cần thiết tham gia Công ước IOMed của Việt Nam và ảnh hưởng của Công ước OIMed đối với hoạt động hoà giải thương mại tại Việt Nam./.

Tìm hiểu thêm thông tin về IOMed tại đây.

Tác giả bài viết:

ThS. Nguyễn Phương Thảo Uyên – Thư ký Trung tâm Hoà giải Thương mại Quốc tế VIệt Nam (VICMC)

Nguyễn Diệu Linh – Sinh viên Học viện Ngoại giao